بررسی سیر تحول معماری کاروانسرا های حیا ط دار مرکز ایران

کاروانسراها مهم ترین بناهای بین راهی و منزلگاه امن کاروانیان در مسیرهای مهم بازرگانی  زیارتی ایران بوده اند. ابهامات متعددی در چگونگی تحولات ساختاری و فضایی این بناهای ارزشمند در ادوار مختلف تاریخی وجود دارد و از این رو بررسی شیوۀ طراحی و سیر تحول کاروانسراها ضرورت دارد. مقالۀ حاضر با هدف آشنایی و تبیین تحولات معماری کاروانسراهای حیاط دار مرکز ایران به روش توصیفی  تحلیلی و بر اساس مطالعات کتابخانه ای تدوین شده است. نتایج پژوهش نشان می­دهد در دورۀ پیش از اسلام و اوایل دورۀ اسلامی، کاروانسراها به صورت منازل اتراق گاهی با سازماندهی حجره­های متعدد پیرامون حیاط مرکزی طرح انداخته می شدند که این شیوۀ طراحی بر اسکان و استراحت کاروانیان متمرکز بوده است. این شیوه طراحی به مرور زمان با تحولاتی نظیرِ گشایش و بزرگ شدن فضاها در گوشه ها، ایجاد رواق در جلوی حجره ها، و چهارایوانی شدن کاروانسراها تا انتهای دورۀ سلجوقی مرسوم بود. در دورۀ ایلخانی الگوی جدیدی متأثر از ترکیب کاروانسراهای چهارایوانه دورۀ سلجوقی با گونۀ چاپارخانه ای در طراحی کاروانسراها پدیدار شد که از دورۀ ایلخانی تا پایان دورۀ قاجاریه، شیوۀ مرسوم در طراحی کاروانسراها بود. در این شیوه فضای اصطبل برگرفته از الگوی چاپارخان ه ها، با نظم در چهار طرف کاروانسرا و در پشت حجر ه ها ساخته شد و رواق جلوی حجر ه ها به ایوانچه تبدیل شد. در دورۀ تیموری مدخل اصطبل از حیاط مرکزی به فضای ورودی انتقال یافت و استقرار اصطب ل ها از چهار طرف حیاط به سه طرف محدود شد. در دورۀ صفویه فراوانی الگوها را م ی توان به انفجار الگوها تعبیر کرد. در این دوره ساخت کاروانسرا به اوج پختگی رسیده و نمون ه های متعدد با طر ح های متنوع و مقیا س های مختلف کالبدی  کارکردی از این دوره باقی مانده است. شیوۀ ساخت کاروانسراهای دورۀ قاجار را می توان تداوم الگوهای صفوی دانست. به این صورت که در دورۀ قاجار علاوه بر بزر گ تر شدن غرفه ها و اصطب ل ها، به جزییات فضاها بیشتر توجه شده است.